De vreemdheid van het detail

Sommige kunstenaars bekleden de bijzondere plaats van meester in ons collectieve geheugen. Het jaar 2019 stond in het teken van de Nederlandse meesterschilder en tekenaar Pieter Bruegel de Oude die 450 jaar geleden overleed. Wat is een meester? In de 16de eeuw werd iemand meester in de vroegere gilden door het maken van een proefstuk, een meesterwerk, waarna hij de bevoegdheid kreeg zelfstandig zijn ambacht uit te oefenen. Een meester toont zich in staat om een synthese te maken van alle wijsheid die hij bezit. Hij heeft kennis van verschillende domeinen in de filosofie, de wetenschap, het humane en het spirituele en brengt die samen in één authentieke artistieke uitdrukking die zijn ogenblik overstijgt. In een groot werk treft ons vaak een merkwaardig detail dat door de meester is gecreëerd. Het meest bekende voorbeeld is misschien wel Wagners bizarre Tristan-akkoord of de mysterieuze glimlach op het gezicht van Da Vinci’s Mona Lisa. De meester volgt daarbij een intuïtie. Wat is deze intuïtie? Waarom kan een specifiek detail in een schilderij van Da Vinci nog steeds een fascinatie zijn vandaag? Over meesters wordt vaak gezegd dat ze visionair zijn. Ze hebben een intuïtie voor een detail dat uit de tijd is en op dat moment onbegrepen is maar dat later plots belangrijk wordt. Een meesterwerk is dus niet altijd de verwezenlijking van iets groot maar van details door intuïtie bepaald die onze cultuur blijven fascineren en bespoken. Welke details uit het verleden kunnen de revelaties worden van morgen?

Eén van die mysterieuze details in het oeuvre van Bruegel is de merkwaardige Dulle Griet waarover ik een theatervoorstelling maakte. Dulle Griet is een schilderij van een bespottelijk manwijf die, geharnast en bewapend, een roof voor de hel pleegt terwijl op de achtergrond een seksenstrijd uitbreekt. Haar gender is ambigu; ze heeft een adamsappel in de keel, grote voeten en draagt een opgeheven zwaard in de hand. Dit zijn vreemde details. Het schilderij is een allegorie en Bruegel betreedt daarmee het terrein van de literatuur. In een fantasmagorisch universum ontwerpt hij een symbolisch beeldrijm bevolkt door wezens op de grens tussen dier, object en mens. Er is geen enkel document overgeleverd van Bruegels hand waarin hij dit grensoverschrijdend schilderij verklaart. We weten dat Bruegel zijn werk maakte op bestelling van opdrachtgevers die een thema kozen; gaande van religieuze onderwerpen zoals de deugden en de zonden tot de Nederlandse spreekwoorden of kinderspelen. Een geliefkoosde plek om dergelijk schilderij te exposeren was op de muur naast de eettafel om de gasten van de rijke opdrachtgevers te stimuleren tot gesprek. De humanisten van de 16de eeuw verzamelden zich rond zulke eettafels in conviviums (samenzijn) en interpreteerden en bestudeerden alle iconografische details die in het schilderij aanwezig waren om het thema vanuit verschillende perspectieven te benaderen. Erasmus beschreef hoe het denken werd geactiveerd door de veelheid en de vreemdheid van het detail. Ze noemden zulke kunstwerken conversation pieces die hen food for thought gaven. Het ondoorgrondelijke schilderij van Dulle Griet is zo een conversation piece die je gedachten nog altijd doet verstrikken. Het schilderij zou vandaag nog steeds op de muur naast de eettafel van theatermakers kunnen hangen. De scenografische details van het landschap tonen namelijk aan dat Bruegel werd geïnspireerd door de rederijkerstonelen en Nederlandse kluchten van zijn tijd. In de 16de eeuw mochten de vrouwen de podia nog niet bestijgen en speelden mannen de vrouwenrollen. Kan dit de mysterieuze mannelijke details van het lichaam van Dulle Griet verklaren? Is Dulle Griet een toneelspelende acteur? Wat betekent dit in relatie tot de allegorie rond de seksenstrijd die zich op de achtergrond van het schilderij voltrekt? We weten het niet.

Het vreemde detail slaat een gat in ons begrijpen. Het is dat gat dat ons fascineert. Dat vormt de aantrekkingskracht van de geschiedenis. Het is een verschijning die we niet kunnen doorgronden. Met abstract schilder en scenograaf Oscar van der Put probeerde ik het gat van de geschiedenis te verbeelden door een voorstelling te maken over de mysterieuze details van Dulle Griet. In de voorstelling wek ik de meester Bruegel tot leven terwijl hij Dulle Griet schildert. Dulle Griet spreekt terug en confronteert de meesterschilder met haar innerlijke ervaring van de komisch bedoelde mannelijke details die hij op haar lichaam aanbrengt. Ze probeert uit te drukken wat het betekent om opgesloten te zitten in het vreemde lichaam dat hij haar aanmeet. Op die manier tracht ik iets toe te voegen aan het werk van de meester vanuit een persoonlijke noodzaak om het genderfluïde beeld vorm te geven. In de voorstelling wil Dulle Griet de archeologie van haar lichaam onderzoeken. In een queeste laat ik haar terugreizen in de tijd om de confrontatie aan te gaan met historische vrouwen en iconische vrouwbeelden. Zo komt ze bij de Griekse godin Athena terecht en bij Mayken Verhulst, de vergeten miniatuurschilder en mentor van Bruegel, wiens oeuvre is verdwenen. Uit elk van die ontmoetingen brengt Dulle Griet een voorwerp mee het heden in. Oscar van der Put geeft vorm aan deze voorwerpen en blaast ze op tot gigantische pop-art proporties om een scenografie van abstracte, archeologische objecten te creëren. Dulle Griet sleurt deze objecten over de scène zoals ze ook in het schilderij voorwerpen steelt of verzamelt. Ze probeert al deze objecten, deze verloren details uit de schaduwzijde van de geschiedenis, als scherven bijeen te rapen omdat ze gelooft dat dit de brokstukken zijn van haar eigen spiegel maar ze komt tot de conclusie dat de details van de vrouwen die ze opgraaft niets met haar te maken hebben. Ze moet in het reine komen met het feit dat ze een onverklaarbaar fenomeen is, noch man noch vrouw, een allegorie, een geslachtloze engel. Ze is als de glimlach van Da Vinci’s Mona Lisa: de vreemdheid van het meesterlijke detail.

Er wordt vaak gesteld dat de werken van de Oude Meesters vanwege hun universele kracht en tijdloosheid nog steeds aanspreken vandaag maar ik geloof dat we ons nog steeds geconnecteerd voelen met de Oude Kunst vanwege de aanwezigheid van het vreemde, het verouderde en het onverklaarbare detail. Bruegel toont op meesterlijke wijze de zoekende mens. Hij confronteert ons met een zoektocht naar de waarheid die onvindbaar is. Het vreemde gat bood voor mij een opening om Dulle Griet te heropenen en mijn verhaal in haar oude lijf te gieten. Soms heb je lichamen uit andere tijden nodig om je verhaal in om te buigen, te historiseren en te abstraheren waardoor het een mysterieus helende werking kan hebben voor de maker en het publiek.

- Lisaboa Houbrechts