Hoe komen Toneelhuis, kunstZ en HETPALEIS samen voor deze productie?
In het verleden (toen ik nog artistiek leider was van het Rotterdamse ro theater) maakte ik samen met HETPALEIS Mijn avonturen door V. Swchwrm (2004), ook gebaseerd op een tekst van Tellegen. Toen ik naar Antwerpen kwam om Toneelhuis te leiden, stond een nieuwe samenwerking met HETPALEIS op mijn verlanglijstje. kunstZ zit als Antwerpse organisatie heel dicht op de huid van de veranderende stad en was een logische derde pijler.

Wat heb jij met kindertheater?
In het begin van mijn loopbaan, in 1987, was ik artistiek leider van Oud Huis Stekelbees, een Gentse werkplaats voor kinder- en jeugdtheater. Toen heb ik beseft dat we kinderen niet en nooit mogen uitsluiten van cultuur. Na vele omzwervingen ben ik in Toneelhuis terechtgekomen, maar om de zoveel tijd grijp ik graag terug naar een voorstelling voor jonge mensen. Het jonge publiek bakent zijn wereldbeeld niet af, is heel gretig om nieuwe dingen op te nemen én durft tegelijkertijd ook kritisch te zijn. Dat soort openheid verfrist me en mis ik soms in het volwassen circuit. Het is voor mij gezond om na te denken hoe je een verhaal zo helder mogelijk vertelt aan (in dit geval) 6-jarigen.

Wat is jouw definitie van een goede jeugdtheatervoorstelling?
Er is geen definitie, maar het staat vast dat een jeugdtheatervoorstelling even interessant moet zijn voor een volwassene als voor een kind. De volwassenen leren van de kinderen waarmee ze naar de voorstelling komen en omgekeerd. Die wisselwerking prikkelt, boeit en zet bestaande denkpatronen op zijn kop.

Toon Tellegen is een veel terugkerende naam in jouw werk. Wat heb je met zijn teksten?
Zijn grote kracht is dat je de verhalen op verschillende niveaus kan lezen. Het zijn korte verhaaltjes en ze hebben niet echt een duidelijke dramaturgische spanningsboog, maar met zijn werk kan je enorm veel. In Het vertrek van de mier kom je in een ogenschijnlijk eenvoudig verhaaltje terecht: er is een bos vol dieren, de mier vertrekt en de andere dieren blijven achter. Iedereen heeft zijn mening over waarom de mier vertrokken is. Elk dier reageert op zijn eigen manier. Het bos staat symbool voor een stad vol mensen die verschillende talen spreken. Ze begrijpen elkaar niet (altijd). Hun confrontaties zijn niet altijd makkelijk, maar toch geven ze dat bos, die stad dus, samen een gezicht en beseffen ze dat ze elkaar nodig hebben om te overleven. In Het vertrek van de mier puurt Tellegen het thema ‘verlies’ uit. Elke stap, elke evolutie binnen dat thema wordt aangekaart: de verwondering zonder dat de emotie toetreedt (wat is er gebeurd?), de eerste reacties (wat betekent dat voor mij?), er dieper over beginnen nadenken, het gevaar om het te vergeten, het vergeten zelf, het besef dat je het vergeten bent. Tellegen zegt niet hoe je moet leven, maar hij maakt het leven begrijpelijk door te schetsen hoe bepaalde mensen reageren op een bepaald fenomeen. Dat maakt het kwetsbaar en helend. Door dat inzicht kan je voor jezelf makkelijker conclusies trekken. Hij predikt geen religie, maar hij steunt je in bepaalde problemen die je in je leven kan tegen komen.

Denk je dat de kinderen zich vereenzelvigen met de reacties van de dieren?
We focussen ons niet op één bepaalde reactie. De kinderen krijgen een heel palet reacties voorgeschoteld. Iemand is verdrietig omdat de mier weg is, iemand anders is blij met het extra stuk taart. Zo zit een klasgroep of een groep kinderen ook in elkaar. Daardoor krijg je situaties die zowel voor kinderen als voor volwassenen herkenbaar zijn.

Verschillende spelers uit de ploeg, samengesteld door kunstZ, komen uit een ander land. De problematiek van ‘vertrekken en achterlaten’ is hen niet vreemd. Heeft dat de keuze van het boek (en de theatervoorstelling) mee bepaald?
Niet rechtstreeks, maar het is een dramaturgische meerwaarde. In de voorstelling spelen ze de dieren die achterblijven, terwijl de meesten onder hen zijn vertrokken uit hun geboorteland. Maar zelfs als je vertrekt, ervaar je een gemis. Want hoe overleef je in een stad waar niets of niemand je eigen is. Dat is nooit evident. 

Hoe anders regisseer je een ploeg met een meer diverse achtergrond?
Regisseren is altijd: zoeken naar een goede verhouding tussen wat je als regisseur voor ogen hebt en wat de mogelijkheden van je ploeg zijn. In dit geval is dat moeilijker en meer confronterend, ook omdat het niet allemaal professionele acteurs zijn. Maar ik vind het een absolute uitdaging. Ik haal graag het beste uit mensen.

Waarom heb je gekozen om iedereen Nederlands te laten praten?
Dat was voor mij van in het begin duidelijk. kunstZ begeleidt kunstenaars van andere origine aan de hand van theateropleidingen, workshops en producties. Dit is één van de projecten waarin ze de spelers laten evolueren naar acteurs binnen een Vlaamse context, een andere context dan ze gewoon zijn. Je moet niet vertrekken van wat ze kunnen. Het specifieke van hun accent is een mooie extra. We ontkennen hun verleden niet, maar de Nederlandse taal van Tellegen moet overeind blijven.

Is Het vertrek van de mier een sociaal-artistieke voorstelling?
Nee. Professionele en niet-professionele acteurs worden professioneel omkaderd door drie professionele organisaties. Het sociale groeiproces is in dit project erg belangrijk. Maar het eindresultaat zal een volwaardige voorstelling zijn, met een specifiek karakter weliswaar. Voor de spelers is het een fantastisch cadeau om in de Grote zaal van HETPALEIS te staan, maar dat mag het eindresultaat niet vergoelijken.

Spelen de acteurs dieren?
Nee, ze spelen een bepaalde karaktertrek of ze tonen een bepaalde eigenschap. Tellegen creëert geen rijke, uitgewerkte figuren. Het gaat eerder over karaktertrekken die hij hen toebedeelt: de beer is onverzadigbaar, de eekhoorn is heel gevoelig, de mus is slim …  In elk nieuw boek hebben de dieren telkens diezelfde karaktereigenschappen.

Kloppen de karaktereigenschappen van het dier met de acteurs die ze spelen?
Soms wel, maar niet iedereen speelt één op één. Dat zou te gemakkelijk zijn. Ik heb gezocht naar wat het interessantste is voor de spelers.

Met welk dier kan jij jezelf het beste identificeren?
Ik voel me het meest verwant met het vuurvliegje. Hij probeert niemand van de dieren te overtuigen, maar denkt wel erg goed na. Hij twijfelt en weet het niet zo goed, maar is eerlijk en loyaal.

Jouw vaste kostuumontwerper, modeontwerper Tim Van Steenbergen, ontwerpt nu ook het decor. Is dat een logisch verlengde van jullie samenwerking?
Het is zowel voor Tim als voor de omgeving erg spannend. Maar de kostuums zijn een deel van het decor en omgekeerd. In die zin was het logisch dat Tim beide zaken voor zijn rekening zou nemen. Ook voor mijn volgende productie Passions humaines gaat hij kostuums en decor combineren. Hiermee in HETPALEIS starten is voor Tim ideaal, omdat hij perfect wordt opgevangen door de vaste ploeg decorbouwers en rekwisiteurs.

Wat spreekt jou in hem aan?
Buiten zijn artistieke kwaliteiten is Tim iemand die goed communiceert en ontzettend professioneel werkt. Daardoor is hij voor mij de rust in huis. En absoluut van onschatbare waarde is zijn liefde voor het theater. Er is geen enkele acteur die een kostuum van hem heeft gedragen, die achteraf ongelukkig is. En dan gaat het niet alleen om het kostuum zelf, maar ook om de weg ernaar toe. De aandacht die Tim voor elke acteur heeft, helpt de speler ook om in zijn rol te groeien. Dat gaat tot in de details. Tim staat volledig ten dienste van de makers, maar tegelijkertijd heeft hij een duidelijke schriftuur. Het gemeenschappelijke proces van theater dat je samen naar een eindresultaat brengt, is iets wat hij minder terugvindt in het werk met zijn modelabel TVS.

HETPALEIS wil alle jonge kinderen in contact laten komen met theater. Is deze voorstelling daarvoor geschikt?
De kinderen gaan de voorstelling misschien niet catalogeren als ‘theater’, maar het zal zeker hun fantasie prikkelen. Het zijn allemaal korte scènes, elke scène is één verhaaltje. Je bent snel aan het volgende als er één verhaal je minder boeit. De spanningsboog is nooit lang en dat maakt het toegankelijk. In Het vertrek van de mier ben je niet verplicht om het volledige traject af te leggen. Het is als een groot boeket bloemen met verschillende kleuren en geuren. Je bepaalt zelf van welke kleur of geur je het meeste houdt.